Rozpowszechnianie wizerunku osób powszechnie znanych

Zagadnienia związane z ochroną i rozpowszechnianiem wizerunku odgrywają współcześnie niezwykle istotną rolę. Z jednej strony dynamiczny rozwój nowych technologii spowodował, że aparat fotograficzny oraz kamera stały się przedmiotami powszechnie dostępnymi (niemal każdy dostępny na rynku telefon komórkowy umożliwia wykonywanie zdjęć oraz nagrywanie filmów w wysokiej rozdzielczości). Z drugiej strony kwestie ochrony i rozpowszechniania wizerunku nabierają szczególnie ważnej roli w kontekście działalności wydawców prasowych oraz portali internetowych.

Pośród szerokiego katalogu problemów jakie wiążą się z ochroną i rozpowszechnianiem wizerunku na pierwszy plan wysuwa się zagadnienie rozpowszechniania wizerunku osób powszechnie znanych.

Tabloidyzacja prasy napędzana walką o uwagę jak najszerszej grupy czytelników powoduje, że media często decydują się na publikację informacji oraz zdjęć dotyczących osób powszechnie znanych i budzących duże zainteresowanie wśród społeczeństwa. Warto zauważyć, że powyższa tendencja nie odnosi się tylko i wyłącznie do tzw. prasy bulwarowej (czasami określanej również mianem brukowej), ale coraz częściej dotyka również poważnych tytułów prasowych.

W kontekście powyższego warto więc poświęcić kilka słów na omówienie kilku kwestii prawnych związanych z dopuszczalnością rozpowszechniania wizerunku osób powszechnie znanych.

W przepisach prawnych oraz w licznych publikacjach poświęconych omawianemu zagadnieniu brak jest jednolitej definicji pojęcia „wizerunek”. Najprościej wizerunek daje się opisać jako dostrzegalne, fizyczne cechy człowieka, tworzące jego wygląd i pozwalające na identyfikację osoby wśród innych ludzi jako obraz fizyczny, portret, rozpoznawalną podobiznę[1].

Nie ulega za to żadnej wątpliwości, że wizerunek jest dobrem osobistym osoby, którą przedstawia. Stanowi o tym wprost treść przepisu art. 23 k.c., który wymienia wizerunek wśród innych, przykładowo skatalogowanych, wartości poddanych ochronie prawnej.

W kontekście ochrony prawa wizerunku szczególną uwagę należy zwrócić również na regulację art. 81 Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: PrAut). Zgodnie z art. 81 PrAut rozpowszechnienie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. Przepis ten chroni wyłączną kompetencję osoby portretowanej do decydowania o rozpowszechnieniu jej wizerunku. Dobrem chronionym jest autonomia każdej osoby w zakresie swobodnego rozstrzygania, czy i w jakich okolicznościach jej wizerunek może być rozpowszechniony. Rozpowszechnienie wizerunku jest bezprawne, jeżeli osoba uprawniona nie udzieliła swojej zgody na takie działanie i nie zachodzą normatywnie typizowane okoliczności (w szczególności wskazane w art. 81 ust. 1 zd. 2 i ust. 2 PrAut) uchylające wymaganie uzyskania zgody osoby uprawnionej[2].

Na pełną aprobatę zasługuje stanowisko Sądu Apelacyjnego w Warszawie, który w wyroku z 19 kwietnia 2000 r., I ACa 1455/99, OSA 2001, Nr 5, poz. 27, stwierdził, iż istnienia zgody uprawnionego ani jej zakresu nie domniemywa się. Pozwany ma obowiązek wykazać, że uzyskał zgodę uprawnionego na rozpowszechnienie wizerunku w oznaczonych warunkach. Podobnie wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 5 marca 2003 r., I ACa 733/02, podkreślając dodatkowo, że zgoda na wykorzystanie wizerunku musi być niewątpliwa także co do warunków i płaszczyzn dopuszczalnego wykorzystania.

Jak już zasygnalizowano, prawo autorskie przewiduje pewne wyjątki od obowiązku uzyskania zgody osoby sportretowanej na rozpowszechnienie jej wizerunku. Należą tu:

  • rozpowszechnienie wizerunku osoby, która przyjęła zapłatę za pozowanie i nie wyraziła swojego wyraźnego zastrzeżenia co do rozpowszechniania jej wizerunku wyłącznie za jej zgodą;
  • rozpowszechnianie wizerunku osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych;
  • osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.

W ramach przedmiotowego wpisu uwagę skupimy na wyłączeniu zezwolenia wymienionemu w pkt. 2 powyżej. Jest to bowiem wyłączenie, na które prasa powołuje się najczęściej.

Artykuł 81 ust. 2 pkt 1 PrAut stanowi, że nie wymaga się zezwolenia na rozpowszechnienie wizerunku osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych. W tym kontekście istotne jest prawidłowe określenie zakresu pojęcia osoby powszechnie znanej. Bycie osobą powszechnie znaną oznacza sytuację, w której wiedza o istnieniu danej osoby istnieje obiektywnie w przestrzeni publicznej (społeczeństwie). Osobami powszechnie znanymi będą przede wszystkim aktorzy, piosenkarze, politycy, osoby prowadzące działalność gospodarczą lub społeczną[3].

Przepis art. 81 ust. 2 pkt 1 PrAut jako kryterium dopuszczalności legalnego rozpowszechniania wizerunku osób powszechnie znanych podaje również to, że wizerunek ma być wykonany w związku z pełnieniem przez takie osoby funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych. W literaturze wymienia się tutaj również działania związane z twórczością literacką, artystyczną, muzyczną, aktorską i naukową[4].

Dopuszczalność rozpowszechnienia wizerunku osób powszechnie znanych uzależniona jest również od jeszcze jednego kryterium, niewymienionego wprost w przepisach ustawy. Rozpowszechnienie wizerunku osoby powszechnie znanej utrwalonego w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych musi pozostawać w związku z pełnieniem przez sportretowanego tych funkcji. Powyższe stanowisko jest powszechnie przyjęte zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie[5]. W powyższym kontekście warto wskazać na wyrok Sądu Najwyższego z 12 września 2001 r., V CKN 440/00, w którym opublikowanie starej fotografii, wykonanej w związku z wcześniejszą aktywnością publiczną prezesa spółdzielni mieszkaniowej potraktowano jako naruszenie jego prawa do wizerunku, gdyż nie miała ona żadnego związku z poruszanym aktualnie tematem.

W sprawach z zakresu ochrony dóbr osobistych i prawa prasowego bardzo często dochodzi do sytuacji, w której prasa publikuje zdjęcie osoby powszechnie znanej sporządzone w sytuacjach niezwiązanych z pełnieniem przez te osoby funkcji publicznych (np. zdjęcie aktorki wykonane podczas wakacyjnego wypoczynku na plaży; zdjęcie posła robiącego domowe zakupy).

W praktyce bardzo często spotyka się również sytuacje, w których wizerunek osoby powszechnie znanej został utrwalony w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, ale został umieszczony przy okazji artykułu poruszającego kwestie całkowicie oderwane od tej działalności, a należące do sfery prywatności danej osoby (np. publikacja wizerunku aktorki utrwalonego podczas gali wręczenia nagród w ramach artykułu dotyczącego jej problemów zdrowotnych).

W powyższych okolicznościach powoływanie się na art. 81 ust. 2 pkt 1 PrAut jest niedopuszczalne, a obowiązkiem prasy jest uzyskanie wyraźnej zgody zainteresowanych osób na rozpowszechnienie ich wizerunku. Publikacja zdjęć bez zgody zainteresowanych będzie bezprawna, a wydawca naraża się w takiej sytuacji na cywilnoprawne konsekwencje swoich działań (np. publikacja przeprosin, zapłata zadośćuczynienia).

[1] Zob. m.in.: wyrok SN z 15.10.2009 r., I CSK 72/09, OSNC 2010, wyrok SN z 20.5.2005, II CK 330/03.

[2] Zob. wyrok SA w Krakowie z 19.12.2001 r., I ACa 957/01.

[3] Zob. wyrok SN z 20 lipca 2007 r., I CSK 134/07.

[4] Zob. E. Ferenc-Szydełko [w:] E. Ferenc-Szydełko (red.), Prawo autorskie, wyd. 2, Warszawa 2014.

[5] Zob.: wyrok SA z 5.9.2003 r., VI ACa 120/03; J.Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Warszawa 2011; D. Flisak, Komentarz do art. 81 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, LEX 2016).